स्वातंत्र्य दिन: स्फूर्ती, त्याग आणि कर्तव्याचा उत्सव...

स्वातंत्र्य दिन: स्फूर्ती, त्याग आणि कर्तव्याचा उत्सव...

१५ ऑगस्ट! हा केवळ एक दिवस नाही, तर कोट्यवधी भारतीयांच्या हृदयात अखंड तेवत राहणारी एक ज्योत आहे. हा दिवस आठवण करून देतो त्या असंख्य 

ज्ञात-अज्ञात स्वातंत्र्यवीरांच्या बलिदानाची, त्यांच्या त्यागाची आणि एका सार्वभौम राष्ट्राच्या निर्मितीसाठी त्यांनी पाहिलेल्या स्वप्नांची. हा तोच दिवस आहे जेव्हा जवळपास दोनशे वर्षांच्या ब्रिटिश गुलामगिरीच्या शृंखला तोडून भारताने स्वातंत्र्याच्या मोकळ्या आकाशात उंच भरारी घेतली. या दिवसाचे महत्त्व केवळ ऐतिहासिक नाही, तर ते आपल्या वर्तमान आणि भविष्यासाठीही प्रेरणादायी आहे. 

स्वातंत्र्याचा खरा अर्थ

स्वातंत्र्य म्हणजे केवळ पारतंत्र्याचा अभाव नव्हे. नोबेल पारितोषिक विजेते नेल्सन मंडेला यांच्या शब्दात सांगायचे तर, "For to be free is not merely to cast off one's chains, but to live in a way that respects and enhances the freedom of others." खरा अर्थाने स्वतंत्र होणे म्हणजे केवळ स्वतःच्या शृंखला तोडणे नव्हे, तर इतरांच्या स्वातंत्र्याचा आदर आणि संवर्धन करणे होय. हेच स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी लोकमान्य टिळकांनी सिंहगर्जना केली होती, "स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच!" हे स्वराज्य केवळ राजकीय नव्हते, तर ते वैचारिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक स्वातंत्र्याचे प्रतीक होते. महात्मा गांधीजींनी स्वातंत्र्याला संयमाची उपमा दिली, त्यांच्या मते, "स्वातंत्र्य म्हणजे संयम..... स्वैराचार नव्हे."

मातृभूमीचे ऋण

आपली भारतभूमी केवळ जमिनीचा तुकडा नाही, तर ती आपली आई आहे. म्हणूनच संस्कृत सुभाषितात म्हटले आहे:

"जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी।"

अर्थात, "आई आणि मातृभूमी स्वर्गापेक्षाही श्रेष्ठ आहेत."

हेच मातृभूमीचे प्रेम आपल्या हिंदी आणि मराठी गीतांमधून ओतप्रोत भरून वाहते. जेव्हा आपण ऐकतो, "दिल दिया है, जान भी देंगे, ऐ वतन तेरे लिए…", तेव्हा आपले हृदय अभिमानाने भरून येते. 'बॉर्डर' चित्रपटातील "संदेशे आते हैं, हमें तड़पाते हैं..." हे गीत सीमेवर लढणाऱ्या जवानांच्या भावनांना आणि त्यांच्या देशप्रेमाला सलाम करते. तर साने गुरुजींच्या शब्दांत, "बलसागर भारत होवो, विश्वात शोभुनी राहो" हे स्वप्न प्रत्येक भारतीयाच्या मनात घर करून आहे. 'केसरी' चित्रपटातील "तेरी मिट्टी में मिल जावाँ" हे गीत ऐकताना डोळ्यांत पाणी तरळते आणि देशासाठी काहीतरी करण्याची उर्मी जागृत होते.

विविधतेतून एकात्मतेकडे

भारत हा विविध रंगांनी, विविध ढंगांनी आणि विविध संस्कृतींनी नटलेला देश आहे. 'पूरब और पश्चिम' या चित्रपटातील "है प्रीत जहाँ की रीत सदा, मैं गीत वहाँ के गाता हूँ, भारत का रहने वाला हूँ, भारत की बात सुनाता हूँ" हे गीत भारताच्या याच महान परंपरेचे गुणगान गाते. इथे भाषा, वेश, प्रांत आणि पंथ वेगवेगळे असले तरी, "विविधतेत एकता आहे आमची शान, याचमुळे आहे माझा देश महान" ही भावना आपल्या सर्वांना एका धाग्यात बांधून ठेवते.

स्वातंत्र्याचे उत्तरदायित्व

स्वातंत्र्य मिळवणे जेवढे कठीण होते, त्याहूनही कठीण ते टिकवणे आणि त्याचे सुराज्यात रूपांतर करणे आहे. स्वातंत्र्य आपल्याला हक्क देते, पण त्याचबरोबर काही कर्तव्ये आणि जबाबदाऱ्यांची जाणीव करून देते. अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष जॉन एफ. केनेडी यांचे सुप्रसिद्ध वाक्य इथे आठवते,

"Ask not what your country can do for you—ask what you can do for your country." अर्थात, "देश तुमच्यासाठी काय करू शकतो हे विचारू नका, तर तुम्ही देशासाठी काय करू शकता याचा विचार करा."

आजही आपला देश भ्रष्टाचार, गरिबी, अज्ञान यांसारख्या अंतर्गत शत्रूंशी लढत आहे. या शत्रूंवर मात करणे हेच आजच्या काळातील खरे देशकार्य आहे. जसे एका सुविचारात म्हटले आहे, "True independence and freedom can only exist in doing what's right." म्हणजेच खरे स्वातंत्र्य आणि मुक्ती योग्य गोष्ट करण्यातच आहे.

संस्कृतमधील एका सुभाषितामध्ये सांगितले आहे की, "देशभक्तिः व्यक्ति-समाज-देशकल्याणार्थं परमम् औषधम् अस्ति।" अर्थात, "देशभक्ती हे व्यक्ती, समाज आणि देशाच्या कल्याणासाठी सर्वोत्तम औषध आहे."

चला, एक शपथ घेऊया!

चला, या स्वातंत्र्य दिनी आपण सर्वजण मिळून एक शपथ घेऊया. आपल्या स्वातंत्र्यवीरांच्या, बलिदानाला व्यर्थ जाऊ न देण्याची शपथ. त्यांच्या स्वप्नातील भारत घडवण्याची शपथ. जिथे प्रत्येकजण सुरक्षित, शिक्षित आणि समान असेल, अशा भारताच्या निर्मितीची शपथ. शहीदांची आपल्याकडून एकच अपेक्षा होती-

जब शहीदों की अर्थी उठे धूम से ,

देश वालों तुम आँसू बहाना नहीं...

पर मनाओ जब आज़ाद भारत का दिन ,

उस घड़ी तुम हमें भूल जाना नहीं..

लौट कर आ सकें ना जहाँ में तो क्या,

याद बनके दिलों में तो आ जायेंगे...

लता मंगेशकरांच्या आर्त स्वरातील "ऐ मेरे वतन के लोगों, ज़रा आँख में भर लो पानी, जो शहीद हुए हैं उनकी, ज़रा याद करो कुर्बानी" हे शब्द आठवून, त्या शहीदांच्या त्यागाचे स्मरण करूया आणि एका नव्या, सामर्थ्यशाली आणि आत्मनिर्भर भारताच्या निर्मितीसाठी कटिबद्ध होऊया.

जय हिंद! जय भारत!

- प्रसाद सुरेश वैद्य

विवेकानंद विद्यालय, चोपडा जि. जळगाव 

(भ्रमणध्वनी -९४२०११२२१५)